گسترش هوش مصنوعی (AI) در عرصه هوانوردی غیرنظامی، با وعده افزایش چشمگیر ایمنی، کارایی و خودکارسازی فرآیندهای پروازی همراه است. با این حال، این دگرگونی فناورانه، چالشهایی اساسی را در زمینه نقش محوری انسان، میزان اعتماد به سامانههای هوشمند، حقوق دادههای حرفهایها و امنیت سایبری به وجود آورده است. بر اساس بیانیه موضعی مشترک انجمن خلبانان اروپا (ECA) و فدراسیون بینالمللی انجمنهای خلبانان خطوط هوایی (IFALPA)، موفقیت ادغام هوش مصنوعی در هوانوردی منوط به رعایت اصول انسانمحور، شفافیت و چارچوبهای اخلاقی و حقوقی است.
هوش مصنوعی در هوانوردی: فرصتها و نگرانیهای نوین
صنعت هوانوردی غیرنظامی همواره پیشرو در پذیرش و بهکارگیری فناوریهای نوین بوده است. ورود هوش مصنوعی به این حوزه، از سامانههای پشتیبان تصمیمگیری خلبانان گرفته تا تحلیل پیشرفته دادههای پروازی، بهینهسازی مسیرها، مدیریت ترافیک هوایی و نگهداری پیشبینانه هواپیماها، نویدبخش ارتقای بیسابقه ایمنی و بهرهوری است. با این حال، نگرانی فزایندهای وجود دارد که اتکای بیش از حد به اتوماسیون و هوش مصنوعی در هوانوردی، ممکن است به تضعیف نقش ادراک انسانی، تواناییهای خلاقانه و شهود خلبانان منجر شود. در پاسخ به این نگرانیها، نهادهای حرفهای خلبانی اروپا و فدراسیون بینالمللی، چارچوبی سیاستی و مفهومی را برای استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی در هوانوردی ارائه دادهاند که محور آن، حفظ جایگاه انسان در مرکز فرآیند عملیات پرواز است.
طراحی انسانمحور؛ کلید موفقیت هوش مصنوعی در هوانوردی
یکی از مهمترین محورهای دیدگاه ECA و IFALPA، لزوم طراحی سامانههای هوش مصنوعی با رویکرد "انسانمحور" است. این رویکرد تضمین میکند که هوش مصنوعی در هوانوردی، به جای حذف خلبان از حلقه تصمیمگیری، به عنوان ابزاری برای تقویت قابلیتهای انسانی عمل کند. سامانههای مبتنی بر یادگیری ماشین باید به گونهای توسعه یابند که:
شفافیت و شهود: تعامل با خلبانان به صورت شهودی و کاملاً شفاف باشد تا آنها بتوانند عملکرد هوش مصنوعی را درک کنند.
حفظ حق مداخله: امکان مداخله و تصمیمگیری نهایی توسط انسان همواره محفوظ بماند و کنترل نهایی در دست خلبان باشد.
تقویت عملکرد: اتوماسیون و هوش مصنوعی به جای تضعیف، به تقویت عملکرد انسانی منجر شود و از تحمیل بار شناختی اضافی به خلبان جلوگیری کند.
این اصول اطمینان میدهند که پیشرفت فناوری، به بهای از دست رفتن مهارتها و قضاوت انسانی تمام نشود.
اهمیت ادراک انسانی در کنار هوش مصنوعی پرواز
با وجود توانایی هوش مصنوعی در هوانوردی برای پردازش حجم عظیمی از دادهها و ارائه تحلیلهای پیچیده، ادراک و قضاوت انسانی در موقعیتهای غیرمنتظره و بحرانی نقشی بیبدیل دارد. خلبانان با اتکا به تجربه عملی، حس موقعیت، و توانایی "دانستن اینکه به چه چیزی باید توجه کنند"، قادر به اتخاذ تصمیمات حیاتی در کسری از ثانیه هستند که ممکن است جان صدها نفر را نجات دهد. بیانیه مشترک ECA و IFALPA هشدار میدهد که اتکای افراطی به سامانههای خودکار میتواند به کاهش هوشیاری خلبان (skill degradation) و نادیده گرفتن نشانههای حسی و محیطی منجر شود. این پدیده، در شرایط اضطراری که زمان برای واکنش حیاتی است، میتواند پیامدهای جبرانناپذیری داشته باشد. از این رو، تعامل هوش مصنوعی و خلبان باید به گونهای باشد که ضمن بهرهمندی از توان محاسباتی AI، تواناییهای شناختی و حسی انسان نیز به حداکثر برسد.
اعتماد کالیبره شده: سنگ بنای بهکارگیری هوش مصنوعی در هوانوردی
موفقیت ادغام هوش مصنوعی در هوانوردی به شکلگیری "اعتماد کالیبره شده" (Calibrated Trust) بستگی دارد؛ حالتی که نه به اعتماد کورکورانه به فناوری منجر شود و نه به بیاعتمادی کامل. ایجاد این سطح از اعتماد، نیازمند رعایت پیششرطهایی کلیدی است:
شناخت کامل محدودیتها: قابلیتها و محدودیتهای سامانههای هوشمند باید برای کاربران (خلبانان، کنترلکنندههای ترافیک) به صورت کامل و شفاف روشن باشد.
توضیحپذیری تصمیمات: تصمیمها و خروجیهای هوش مصنوعی باید قابل فهم و قابل ردیابی باشند تا خلبان بتواند منطق پشت توصیهها را درک کند.
امکان ارزیابی و مداخله: خلبان باید در هر لحظه توانایی ارزیابی صحت عملکرد سامانه را داشته و در صورت لزوم، بتواند به صورت دستی مداخله کند.
این رویکرد، به خلبان اطمینان میدهد که هوش مصنوعی ابزاری قدرتمند است، اما نه جایگزینی برای قضاوت و مسئولیت نهایی او.
فراتر از دادهها: خلاقیت و شهود انسانی در عصر هوش مصنوعی
با وجود پیشرفتهای شگرف در تواناییهای پردازشی، هوش مصنوعی در هوانوردی همچنان فاقد ویژگیهای منحصربهفرد انسانی مانند خلاقیت، شهود و توانایی حل مسئله در سناریوهای کاملاً جدید و پیشبینی نشده است. در شرایط اضطراری یا موقعیتهایی که دادههای آموزشی کافی برای هوش مصنوعی وجود ندارد، این ویژگیهای انسانی هستند که میتوانند تفاوت را رقم بزنند. به همین دلیل، تأکید میشود که هوش مصنوعی باید به عنوان مکملی برای تواناییهای انسانی عمل کند، نه جایگزینی برای آنها. درک این تفاوتهای بنیادی، اساس یکپارچهسازی موفق هوش مصنوعی در صنعت هوانوردی را تشکیل میدهد.
حکمرانی دادهها و حقوق متخصصان: چالش حقوقی هوش مصنوعی در هوانوردی
یکی از ابعاد حیاتی در گسترش هوش مصنوعی در هوانوردی، مسئله حکمرانی دادهها و حقوق حرفهایهای این صنعت است. خلبانان، کنترلکنندگان ترافیک هوایی و پرسنل فنی، تولیدکنندگان اصلی دادههای عملیاتی هستند که از طریق برنامههای پایش دادههای پروازی (FDM) و سایر سامانهها جمعآوری میشوند. بیانیه ECA و IFALPA اصول کلیدی زیر را در این زمینه مطرح میکند:
رضایت جمعی: استفاده از دادهها تنها باید با رضایت جمعی و مشخص حرفهایها صورت گیرد.
منع سوءاستفاده تجاری: هرگونه استفاده تجاری از دادههای مشتق شده از عملکرد انسانی ممنوع است.
حفظ محرمانگی: محرمانگی دادهها باید به شدت حفظ شود و از سوءاستفادههای اداری، کیفری یا رقابتی جلوگیری به عمل آید.
جبران منصفانه: ارزش اقتصادی دادهها برای کسانی که آنها را تولید کردهاند، باید به نحو منصفانهای جبران شود.
این اصول، چارچوبی برای حفاظت از حریم خصوصی و حقوق اقتصادی متخصصان در عصر دادههای بزرگ فراهم میآورد.
امنیت سایبری؛ تهدید پنهان در گسترش هوش مصنوعی هوانوردی
اگرچه هوش مصنوعی به منظور ارتقای ایمنی طراحی شده است، اما خود میتواند منبعی برای تهدیدات جدید سایبری در هوانوردی غیرنظامی باشد. چالشهایی نظیر حملات مبتنی بر دادههای مخدوش، سوگیریهای ناخواسته در الگوریتمها، ضعف در اعتبارسنجی خروجیهای هوش مصنوعی و حملات به زنجیره تأمین نرمافزاری و سختافزاری، از جمله مخاطرات نوظهور هستند. برای کاهش این ریسکها، تقویت مکانیزمهای احراز هویت قوی، رمزنگاری دادهها، پایش مداوم عملکرد سامانهها و بازبینیهای دورهای امنیتی سامانههای هوش مصنوعی در هوانوردی ضروری است. توجه به این جنبه امنیتی، ضامن پایداری و اعتماد به این فناوری در آینده خواهد بود.
آینده هوش مصنوعی در هوانوردی غیرنظامی: همافزایی انسان و ماشین
بر اساس دیدگاه انجمنهای پیشرو خلبانی، آینده هوانوردی هوشمند زمانی ایمن و پایدار خواهد بود که هوش مصنوعی در هوانوردی در چارچوبی انسانمحور، شفاف و قانونمند به کار گرفته شود. حفظ نقش محوری انسان در فرآیند تصمیمگیری، احترام به حقوق حرفهایها و استقرار یک نظام جامع حکمرانی دادهها و امنیت سایبری، پیششرطهای اساسی برای موفقیت این تحول فناورانه هستند. در نهایت، هوش مصنوعی در هوانوردی نه به عنوان جایگزینی برای انسان، بلکه به عنوان یک شریک فناورانه قدرتمند تلقی میشود که میتواند با همکاری انسان، آسمانی ایمنتر و کارآمدتر را رقم بزند.
منبع:
European Cockpit Association (ECA) & International Federation of Air Line Pilots’ Associations (IFALPA). Artificial Intelligence in Civil Aviation – Joint Position Paper. منتشرشده در سال 2023.
حمل و نقل بین المللی آریا نوین کارگو
مطالب مرتبط
- سرپرست شرکت شهر فرودگاهی امام خمینی(ره): توسعه ۲ میلیارد دلاری فرودگاه امام را به قطب ترانزیت هوایی منطقه تبدیل میکند
- هشدار مشاور اتاق بازرگانی: ایرلاینهای ایرانی با یک هواپیما، کارایی صنعت هوانوردی کشور را تهدید میکنند
- مجلس شورای اسلامی بر ضرورت ممانعت از افزایش قیمت بلیت هواپیما و نظارت بر تعهدات خودروسازان تاکید کرد
- گمرک فرودگاه امام (ره) در ۸ ماهه سال جاری: ترخیص ۷ میلیارد دلار واردات کالا و جایگاه کلیدی در تجارت هوایی کشور
